Khi Hai Cường Quốc Định Hình Lại Trật Tự Thương Mại Toàn Cầu
Kể từ năm 2018, cuộc chiến thương mại giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc đã không chỉ làm chao đảo các thị trường tài chính toàn cầu, mà còn đang từng bước định hình lại chuỗi cung ứng, dòng chảy thương mại, và trật tự kinh tế quốc tế. Dưới lớp vỏ thuế quan là một cuộc cạnh tranh địa chính trị sâu sắc về công nghệ, năng lực sản xuất, và ảnh hưởng toàn cầu.
Việt Nam – với vị trí chiến lược trong chuỗi cung ứng châu Á – Thái Bình Dương – không thể đứng ngoài cuộc. Thách thức và cơ hội đan xen, đặt ra yêu cầu cấp thiết về tư duy chiến lược quốc gia và năng lực thích ứng của doanh nghiệp.
Căng Thẳng Mỹ – Trung: Từ Thuế Quan Đến Đối Đầu Công Nghệ
Thuế quan – khởi đầu của “cuộc chiến dài hơi”
Bắt đầu từ tháng 7/2018, Mỹ áp thuế 25% lên 34 tỷ USD hàng hóa nhập khẩu từ Trung Quốc. Trung Quốc đáp trả bằng mức thuế tương tự lên hàng hóa Mỹ. Sau nhiều vòng leo thang, đến cuối năm 2020:
-
Mỹ đã áp thuế lên hơn 370 tỷ USD hàng hóa Trung Quốc, với mức thuế từ 7,5% đến 25%.
-
Trung Quốc đánh thuế lên trên 110 tỷ USD hàng hóa Mỹ.
Mặc dù hai bên ký kết Thỏa thuận thương mại Giai đoạn 1 vào tháng 1/2020 (Trung Quốc cam kết mua thêm 200 tỷ USD hàng hóa Mỹ trong 2 năm), song theo Viện Kinh tế Quốc tế Peterson (PIIE), Trung Quốc chỉ đạt 58% mục tiêu mua hàng vào cuối năm 2021, dẫn đến sự thất vọng từ phía Washington.
Trong tuần qua, căng thẳng thương mại giữa Mỹ và Trung Quốc đã bước vào giai đoạn căng thẳng nhất kể từ năm 2018:
-
Mỹ tăng thuế đối với hàng hóa Trung Quốc lên 125%, áp dụng từ ngày 9/4/2025.
-
Trung Quốc đáp trả bằng mức thuế tương tự 125% đối với hàng hóa Mỹ, có hiệu lực từ ngày 12/4/2025 .
Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) cảnh báo rằng căng thẳng này có thể khiến kim ngạch thương mại song phương giảm tới 80%, đồng thời GDP toàn cầu suy giảm gần 7% trong dài hạn nếu nền kinh tế thế giới bị chia tách thành hai khối thương mại riêng biệt .
Đối đầu công nghệ: “bức màn sắt số”
Cuộc chiến công nghệ giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới là phần cốt lõi của xung đột:
-
Mỹ cấm Huawei và các công ty Trung Quốc tiếp cận công nghệ chip tiên tiến (7nm trở xuống).
-
Chính quyền Biden ban hành Đạo luật CHIPS & Science Act 2022, chi 52 tỷ USD để phát triển ngành bán dẫn nội địa.
-
Năm 2023, Mỹ yêu cầu các công ty Mỹ và đồng minh ngừng bán công nghệ sản xuất chip cho Trung Quốc, bao gồm cả máy in lithography từ ASML (Hà Lan) và Tokyo Electron (Nhật).
Phản ứng lại, Trung Quốc:
-
Cấm sử dụng chip Micron trong hạ tầng quốc gia.
-
Công bố gói đầu tư trị giá 1,9 nghìn tỷ nhân dân tệ (~265 tỷ USD) để hỗ trợ ngành bán dẫn trong nước đến năm 2027.
Hệ quả toàn cầu: chuỗi cung ứng bị phân mảnh
Theo một báo cáo của UNCTAD (2023):
-
Tác động của chiến tranh thương mại đã làm giảm GDP toàn cầu 0,7% tính đến năm 2023.
-
Dòng vốn FDI vào Trung Quốc giảm 21% trong năm 2023, trong khi FDI vào Đông Nam Á tăng mạnh, đặc biệt là Việt Nam, Indonesia và Malaysia.
Tác Động Tới Việt Nam: Cơ Hội Đổi Mới Và Cạnh Tranh Gia Tăng
Cơ hội: Việt Nam là điểm đến thay thế
-
Việt Nam được hưởng lợi từ làn sóng “China + 1”. Theo HSBC, năm 2023, Việt Nam là nước nhận được dòng vốn FDI sản xuất điện tử nhiều thứ 2 ở châu Á, chỉ sau Ấn Độ.
-
Apple, Samsung, Intel, Foxconn, Pegatron đã và đang mở rộng sản xuất tại Việt Nam.
-
Xuất khẩu của Việt Nam sang Mỹ tăng mạnh: từ 41,6 tỷ USD (2018) lên 96,3 tỷ USD (2023), trở thành đối tác thương mại lớn thứ 7 của Mỹ.
-
Xuất khẩu của Việt Nam sang Mỹ chiếm gần 30% tổng kim ngạch xuất khẩu, với các mặt hàng như điện tử, dệt may, đồ gỗ, giày dép.
-
Căng thẳng Mỹ – Trung tạo điều kiện để Việt Nam tăng thị phần tại thị trường Mỹ, đặc biệt trong các lĩnh vực mà Trung Quốc bị áp thuế cao
Thách thức: “rủi ro bên thứ ba” và cáo buộc lẩn tránh thuế
Mỹ bắt đầu siết chặt việc chứng minh nguồn gốc xuất xứ để tránh hàng Trung Quốc “đội lốt” Việt Nam:
-
Bộ Thương mại Mỹ (DOC) đã mở hơn 10 cuộc điều tra chống lẩn tránh thuế đối với các sản phẩm như thép, gỗ dán, pin năng lượng, tủ gỗ và xe đạp điện từ Việt Nam.
-
Nếu bị xác định vi phạm, hàng hóa sẽ bị áp thuế cao tương đương hàng Trung Quốc (lên đến 200%).
=> Rủi ro cho Việt Nam là rất lớn nếu không kiểm soát tốt chuỗi cung ứng và nguồn gốc nguyên liệu.
Định Hướng Chiến Lược Cho Việt Nam: Từ Gia Công Sang Giá Trị Gia Tăng
Nâng cao năng lực nội địa hóa và xuất xứ rõ ràng
-
Chính phủ cần phát triển công nghiệp phụ trợ, giảm phụ thuộc nguyên liệu từ Trung Quốc.
-
Thiết lập hệ thống truy xuất nguồn gốc số hóa cho nguyên liệu, giống như Blockchain trong nông sản, nhằm đảm bảo minh bạch khi xuất khẩu sang thị trường nhạy cảm như Mỹ, EU.
Tận dụng các FTA để giảm rủi ro thương mại
- Mỹ chưa có FTA với Việt Nam, nhưng việc nâng cấp quan hệ lên Đối tác chiến lược toàn diện (tháng 9/2023) mở ra cơ hội đàm phán thương mại sâu rộng hơn.
-
Việt Nam có thể thúc đẩy hợp tác khoa học công nghệ, chuyển giao công nghệ xanh, tận dụng tài chính xanh từ Mỹ cho các ngành điện tử, năng lượng tái tạo.
Xanh hóa chuỗi cung ứng – chiến lược sống còn
-
CBAM và các rào cản phi thuế từ Mỹ – EU đang buộc Việt Nam phải đầu tư vào ESG và công nghệ môi trường.
-
Các ngành như dệt may, da giày, thép cần chuyển đổi sang sản xuất phát thải thấp, tuần hoàn và tuân thủ tiêu chuẩn quốc tế (GRI, ISO 14064).
Vai trò của chính phủ và chính sách hỗ trợ
-
Thiết lập Trung tâm cảnh báo rủi ro thương mại và tư vấn doanh nghiệp xuất khẩu trong các vụ kiện phòng vệ thương mại.
-
Đẩy mạnh công tác đàm phán song phương với Mỹ, tận dụng ưu đãi từ các đạo luật như CHIPS Act, IRA (Inflation Reduction Act) để mời gọi đầu tư vào sản xuất công nghệ cao tại Việt Nam.
Kết Luận: Việt Nam Trong Tâm Chấn Của Cạnh Tranh Toàn Cầu
Chiến tranh thương mại Mỹ – Trung là “cuộc chiến không khói súng” nhưng có sức công phá mạnh mẽ lên chuỗi cung ứng toàn cầu. Trong cuộc chơi này, Việt Nam không thể chỉ là “người hưởng lợi tình cờ”, mà cần trở thành người kiến tạo chiến lược – thông minh, chủ động, và linh hoạt.
Chuyển từ lắp ráp sang đổi mới sáng tạo, từ giá rẻ sang giá trị, từ xuất khẩu đơn thuần sang chuỗi cung ứng xanh – là con đường duy nhất để Việt Nam đứng vững trong giai đoạn định hình lại trật tự thương mại toàn cầu.
